Stal to serce noża. Właśnie od niej zależy, w jaki sposób a także jak długo będzie nam on służył, dlatego warto poznać jej właściwości. Nie ma uniwersalnej stali do wszystkich zastosowań, są jedynie bardziej lub mniej zbliżone do ideału. Wszystko zależy od tego do czego będziemy wykorzystywali nóż. Głównym składnikiem stali jest stop żelaza z węglem oraz innymi pierwiastkami. To od jej odpowiedniego obrobienia przez producenta zależeć będzie finalna jakość noża.
WŁAŚCIWOŚCI STALI:
Odporność na zużycie / ścieranie – czyli jak najniższa podatność ostrza na skutki tarcia, które powstają w wyniku cięcia.
Wytrzymałość – zdolność wytrzymywania obciążeń, powstających w skutek naciskania na ostrze podczas pracy. W trakcie cięcia twardych przedmiotów wywierany jest duży nacisk na ostrze i jeśli będzie ono zbyt słabe, może pęknąć. Wytrzymałość jest powiązana z twardością stali, im jest ona twardsza tym silniejsza. Twardość stali mierzy się w skali Rockwella (HRC).
Sprężystość – zdolność materiału do powracania do jego pierwotnego kształtu po wywołaniu siły powodującej odkształcenie.
Odporność na uderzenia / wibracje – jest to bardzo ważna cecha przy uderzaniu nożem w przedmioty jak np. przy rąbaniu. Należy pamiętać, że rąbanie to najgorszy wróg noża.
Odporność na korozję – wysoka odporność na korozję chroni przed wpływami takich czynników zewnętrznych jak wilgoć czy słona woda morska. Należy pamiętać że zwiększona odporność na korozję prawie zawsze odbija się kosztem ogólnej wytrzymałości noża.
HARTOWANIE, CZYLI SŁYNNE „HRC” W PARAMETRACH NOŻY.
Celem hartowania jest nadanie stali właściwej twardości i wytrzymałości, bez tego jest ona w zasadzie bezużyteczna. Twardość mierzy się w skali Rockwella, skrót oznacza Hardness Rockwell w skali C. Skala ta obejmuje wartości od 20 do około 70 i jej wynik uzyskuje się poprzez sprawdzenie głębokości wcisku dokonanego wzorcowym stożkiem diamentowym z określoną siłą. Im wyższy numer, tym stal twardsza i bardziej odporna na ścieranie. Zbyt wysoki poziom zahartowania powoduje natomiast, że nóż jest coraz mniej odporny na wibracje, sprężystość i jest bardziej kruchy. Efekt ten można zniwelować stosując właściwy stop stali. Odpowiednie hartowanie i dobór stali odgrywa więc kluczową rolę przy produkcji noża.
RODZAJE STALI MOŻNA PODZIELIĆ NA:
Stal nierdzewną – jest to stal zawierająca węgiel zrównoważony dodatkami chromu i innych pierwiastków, które powodują że opiera się ona korozji. W wielu wypadkach dzieje się to jednak kosztem wytrzymałości.
Stal węglową – stosowana wszędzie tam gdzie wytrzymałość stoi na pierwszym miejscu. Znajduje zastosowanie w nożach survivalowych i maczetach. Efektem ubocznym jest zastosowanie śladowych ilości chromu co powoduje większą podatność na rdzewienie.
Stal narzędziowa – są to bardzo twarde stale stosowane w narzędziach skrawających.
KLUCZOWE SKŁADNIKI STALI:
Stale składają się ze zbioru wielu różnych pierwiastków chemicznych. Poniżej przedstawimy podstawowe, najczęściej stosowane składniki wraz z informacją za co one odpowiadają.
Aluminium (Al) – stosowany jako środek odtleniający. W małych ilościach steruje wzrost rozmiarów ziarna.
Bor (B) – dodawany w naprawdę śladowych ilościach. Poprawia hartowność, najbardziej skuteczny w stalach niskowęglowych.
Węgiel (C) – występuje w każdym nożu, ma kluczowe znaczenie przy hartowaniu. Zwiększa twardość i odporność na ścieranie krawędzi tnącej. Wzmacnia wytrzymałość na rozciąganie.
Chrom (Cr) – przede wszystkim zwiększa odporność na korozję. Polepsza twardość i odporność na obciążenia dynamiczne i rozciąganie.
Kobalt (Co) – pozwala na zwiększenie temperatury hartowania, a także polepsza twardość.
Miedź (Cu) – zwiększa odporność na zużycie i korozję. W dużych ilościach może być szkodliwa. W małych ilościach zapobiega utlenianiu powierzchniowemu.
Ołów (PB) – ułatwia obrabianie. Dodawany w śladowych ilościach.
Mangan (Mn) – przyczynia się do zwiększania wytrzymałości i odporności na ścieranie. Pomaga też w hartowaniu stali.
Molibden (Mo) – obniża kruchość, ułatwia obróbkę i zwiększa wytrzymałość stali.
Azot (N) – zwiększa twardość, dodawany tylko w profesjonalnych fabrykach przemysłowych.
Niobu (NB) – poprawia twardość, odporność na korozję i ścieranie, a co najważniejsze zwiększa plastyczność.
Nikiel (Ni) – zwiększa wytrzymałość. Dyskusyjnym jest czy zwiększa odporność na korozję.
Tlen (O) – niepożądany składnik stali. Traktowany jest jako zanieczyszczenie.
Fosfor(P) – poprawia obrabialność, w małych ilościach zwiększa wytrzymałość i twardość.
Siarka (S) - zwiększa obrabialność stali jednak zmniejsza wytrzymałość. Zazwyczaj jest niepożądana.
Selen (Se) – podobnie jak siarka jest niepożądany
Krzem (Si) – wpływa na plastyczność i rozciągliwość stali.
Tantal (Ta) – Poprawia twardość odporność na korozję i ścieranie, a także plastyczność.
Tytan (Ti) – Kontroluje wzrost wielkości ziarna. Poprawia wytrzymałość i plastyczność.
Wolfram (W) – zwiększa wytrzymałość i twardość.
Wanad (V) – zwiększa wytrzymałość na wstrząsy i upadki, a także twardość.
Cyrkon (Zr) – dodawany do stali niskowęglowych, zwiększa wytrzymałość i plastyczność.
Legenda:
Jakość stali (1 to najlepsza): 1. Premium 2. Wysoka jakość 3. Bardzo dobra 4. Dobra
Tabela pokazuje jedynie orientacyjne wartości.
Poniżej przedstawiamy opis najpopularniejszych, najczęściej stosowanych stali we współczesnych nożach. Pozostałe stale są często modyfikacjami opisywanych tutaj stali. Zaczniemy od opisu klasy Premium aż po stale najczęściej stosowane. Warto poznać też definicję stali proszkowej, czyli tak zwanego spieku. Jest to proces, w którym czysty sproszkowany surowiec poddaje się prasowaniu pod bardzo wysokim ciśnieniem i w ogromnej temperaturze, dzięki czemu materiał ma idealnie równomiernie wymieszaną strukturę. Tego typu procesu można dokonać jedynie w najlepszych profesjonalnych fabrykach. Należy pamiętać że stal wyprodukowana przez dwóch różnych producentów może zachowywać zupełnie inne właściwości dlatego należy polegać na renomowanych producentach.
STALE PREMIUM:
| Elmax |
Najwyższej jakości stal proszkowana chromowo-wanadowa. Świetny balans pomiędzy wysokim trzymaniem ostrości a łatwością ostrzenia. Idealnie nadaje się do noży składanych gdzie z powodzeniem jest stosowana. Modelowym przykładem wzorowego zastosowania tej stali jest Zero Tolerance Rexford 0801. |
| CPMS 30V |
Stworzona do wysokiej klasy noży składanych i kuchennych. Często spotykamy się po prostu z określeniem S30V. Odpowiednio dobrane proporcje Wanadu powodują ekstremalną twardość tej stali. Świetnym przykładem noża w tej stali jest Spyderco Military. |
| CPMS 90V |
Mało która stal trzyma ostrość jak S90V. Tajemnicą jest tutaj dodanie ekstremalnie dużych ilości wanadu oraz węgla. Stal ta posiada niesamowitą odporność na ścieranie. |
| CTS-XHP |
Carpenter wykonał doskonałą stal proszkową o ponadprzeciętnych właściwościach. Krawędź tnąca zachowuje się nawet lepiej niż S30V ale jednocześnie należy poświęcić na jej ostrzenie więcej czasu. Stal ta jest też bardzo odporna na korozję. |
| M390 |
Doskonała odporność na korozję, wysoka twardość i odporność na ścieranie to znaki firmowe tej stali. Odpowiednia kompozycja wanadu, molibdenu i wolframu powoduje że noże wykonane z tej stali są ostre i długo utrzymują ostrość. |
| CPM 20CV |
Odpowiednik stali M390. Wysoce odporna na korozję dzięki dużej zawartości chromu. |
| ZDP-189 |
Zawiera duże ilości węgla i chromu, które umożliwiają osiągnięcie niesamowicie twardej stali. Hartowanie na poziomie 64 do 66 HRC powoduje że nóż jest bardzo wytrzymały ale i trudny w ostrzeniu. Pomimo dużej zawartości chromu, która powinna chronić przed korozją, nóż zawiera też dużo węgla więc jest także podatny na korozję, oczywiście w dużo mniejszym stopniu niż typowe noże wysokowęglowe. |
| CPM M4 |
Wysokiej jakości stal narzędziowa. Ponadprzeciętnie trzyma ostrość jak na stal wysokowęglową. Jest bardzo twarda. Duża dawka molibdenu, wanadu i wolframu jest dobrze zrównoważona z wysokim poziomem węgla. Dość łatwo łapie rdzę, wymaga pielęgnacji. Trudna w ostrzeniu. |
| CPMS35VN |
Stal o drobniejszej strukturze ziarna niż S30V, dodatek N w nazwie oznacza domieszkę niobu. Dodanie tego pierwiastka nieznacznie poprawiło wytrzymałości i pomogło łatwiej obrabiać stal. W praktyce różnice dla konsumenta są naprawdę niewielkie. |
WYSOKA JAKOŚĆ:
| 154CM |
Dość twarda stal, uważana za ulepszoną wersję 440C. Zachowano tutaj podobną odporność na korozję przy jednoczesnym zwiększeniu trzymania krawędzi tnącej. Wytrzymałość jest wystarczająca. Relatywnie łatwa w ostrzeniu. |
|
ATS-34
|
Japoński odpowiednik 154CM produkowany przez hutę Hitachi. Bardzo dobra, wytrzymała stal o podobnych właściwościach do jej odpowiednika. Bardzo dobrze trzyma krawędź tnącą. |
| VG-10 |
Stal produkcji japońskiej, mocniejsza od 154CM i ATS-34, mniej krucha i bardziej odporna na korozję. Dość łatwo się ostrzy, lecz minimalnie gorzej trzyma ostrość od 154CM. |
| D2 |
Popularna stal narzędziowa. Może pokrywać się rdzą powierzchniową, jednak długo trzyma ostrość i jest bardzo wytrzymała. Dość trudno się ostrzy.
|
| H1 |
Stal zaaprobowana przez firmę Spyderco do produkcji noży wysoce odpornych na działania słonej wody. Efekt ten uzyskano poprzez dodanie do stali chromu i niklu, a także dzięki zastąpieniu części węgla azotem. |
| N680 |
Wyjątkowo odporna na korozję. Zawdzięcza to dużej zawartości chromu, a także domieszce azotu w wymiarze około 0,20%. Jest tańszą alternatywą dla stali H1. Bardzo dobrze trzyma krawędź tnącą. |
BARDZO DOBRA JAKOŚĆ:
| 440C |
Ostatnio bardzo niedoceniana i odstawiona na bok przez wiele nowych „wymyślnych” stali. Jest bardzo wszechstronna, odporna na rdzewienie. Odporna na ścieranie i zabrudzenia. Łatwo się ostrzy i jest relatywnie niedroga. Kupując nóż z tej stali powinniśmy być zadowoleni. Pomimo odporności na rdzewienie ma dość wysoką zawartość węgla więc warto trochę bardziej zadbać o suszenie noża po czyszczeniu. |
| AUS-8 |
Japoński odpowiedni stali 440B. Ze względu na większą zawartość węgla jest twardsza i bardzo dobrze trzyma ostrość. Łatwa do naostrzenia i można wyprowadzić na niej naprawdę ostrą krawędź. |
| CTS-BD1 |
Kolejna ciekawa stal ze stajni Carpentera. Wyższa zawartość chromu powoduje, że otrzymujemy dość wysoką odporność na korozję. Relatywnie łatwo można wyprowadzić krawędź tnącą. |
| 8Cr13MoV |
Chiński odpowiednik stali AUS-8, początkowo stosowany w nożach chińskiej produkcji. Obecnie sztuka wytwarzania tej stali została zgłębiona przez wielu znanych producentów noży. Jeśli jest ona przez nich produkowana można otrzymać bardzo dobry produkt w rozsądnej cenie. |
| 14C28N |
Stal szwedzkiego producenta Sandvik. Model 14C28N uważany jest za ulepszoną wersję 13C26. Stal powstała z inicjatywy firmy Kershaw, która chciała uzyskać produkt dużo bardziej odporny na korozję. Uzyskano to poprzez zmniejszenie ilości węgla i zwiększenie chromu, a także dodanie azotu. Jedna z najlepszych stali w kategorii cena/jakość jaką można otrzymać. Kershaw z powodzeniem to udowadnia. |
DOBRA JAKOŚĆ:
| 420HC |
Uważana za najlepszą odmianę stali 420. Poprzez zwiększenie ilości węgla osiągnięto dużo twardszy produkt. Wiele zależy od jej obróbki cieplnej. Dobre przygotowanie stali może nawet obniżyć podatność na korozję, pomimo większej zawartości węgla. Bardzo dobry stosunek ceny do jakości. Renomowany producent może sprawić, że stal trafiłaby do klasyfikacji nie jako dobra ale bardzo dobra. |
| 440A |
Bardzo podobna do stali 420HC jednak poprzez zwiększenie obecności węgla mniej odporna na korozję za to bardziej odporna na ścieranie.
|
| 13C26 |
Stal szwedzkiego producenta Sandvik. Powstała na bazie stali AEB-L opracowanej do produkcji żyletek. Podobna do stali 440A tylko z innymi proporcjami węgla do chromu. Trochę twardsza jednak mniej odporna na korozję. Model 14C28N tej stali jest jej dużo lepszym odpowiednikiem. |
| 1095 |
Stale z serii 10XX są bardzo popularne. Model 1095 jest najpopularniejszy z nich wszystkich. Jest to stal wysokowęglowa, bardzo odporna na wykruszenia i pęknięcia. Bardzo łatwo się ostrzy i można wykonać na niej naprawdę ostrą krawędź tnącą. Ze względu na odporność jest bardzo często stosowana w „wołach roboczych”, nożach terenowych i survivalowych. Jej wysoka rdzewność jest często „naprawiana” poprzez zastosowanie dodatkowej powłoki na ostrzu. Opcjonalnie, starodawne naoliwienie też zapobiegnie rdzewieniu.
|
| 420 i 420J |
Stal niskobudżetowa o niskiej zawartości węgla. Niezbyt odporna na ścieranie i dość miękka, ale łatwa do naostrzenia. Stosowana głównie w tańszych nożach z niższej półki. Jej główną zaletą jest to, że praktycznie w ogóle nie rdzewieje. Wykonana w dobrej fabryce pod okiem specjalistów, będzie nam dobrze służyć. Jej masowe zastosowanie powoduje że jest stalą tanią ale relatywnie dobrą do produkcji tańszych noży. |
| AUS-6 |
Odpowiednik stali 420. Mała zawartość węgla powoduje, że stal jest odporna na korozję. Łatwa do ostrzenia podobnie jak 420. |
POZOSTAŁE MATERIAŁY:
| Damast skuwany |
Otrzymywany poprzez skuwanie dwóch różnych rodzajów stali, jednej o wysokiej zawartości węgla i drugiej niskowęglowej. Efektem są specyficznie ułożone dwa rodzaje stali. Drogi materiał stosowany w nożach customowych i produkcjach wysokobudżetowych. |
| San Mai III |
Laminat zgrzanych ze sobą trzech warstw stali: VG-1 w środku, 420J2 na zewnątrz. Dzięki temu nóż jest sztywny i wytrzymały, lecz dość drogi. |
| Tytan |
Materiał, który nie zachowuje właściwości magnetycznych, lekki i wytrzymały. Ze względu na swoją nierdzewność stosowany w nożach nurkowych. Jest zazwyczaj drogi i niezbyt często spotykany. |
| Talonit |
Odporny na korozję, niemagnetyczny, bardzo drogi. |
| Ceramika |
Materiał bardzo drogi i twardy. Łatwo się kruszy. Zachowuje długo ostrość i jest trudny w ostrzeniu. Można go ostrzyć tylko kamieniami diamentowymi. |
Na zakończenie cztery mity o stalach:
MIT1: Stal w nożu jest najważniejsza
Stal to serce noża i ma ogromny wpływ na jego właściwości, jednak nawet najlepsze serce nie poradzi sobie w słabym ciele. Należy pamiętać, że oprócz tego jaką stal zastosowano, ważne jest też jakiej obróbce cieplnej i w jakich warunkach została ona wykonana. Oprócz tego kluczową rolę odgrywa sama konstrukcja noża. Dopiero te wszystkie składowe świadczą o ostatecznej jakości noża.
MIT2: Drogie noże z dobrej stali nie rdzewieją
Noże, chociaż wykonane są z bardzo dobrej i drogiej stali też rdzewieją. Im więcej węgla w stali tym większe prawdopodobieństwo korozji. Zdarza się jednak, że noże o wyższej zawartości węgla nie rdzewieją prawie w ogóle, jeśli zostały uzupełnione o odpowiednie pokłady np. chromu. Bez różnicy od zawartości o stal należy odpowiednio dbać i pielęgnować. Popularna „ruda” na stalach węglowych to nic nienaturalnego. Aby jej uniknąć należy noże dobrze czyścić, wycierać zawsze do sucha i od razu usuwać oznaki korozji.
MIT3: Noże ze stali Premium się nie tępią
Każdy nóż się stępi, bez różnicy czy jest wykonany z S30V czy ze stali 420. Jeden po prostu wytrzyma więcej i stępi się wolniej, drugi będzie wymagał częstszego ostrzenia. Należy jednak pamiętać, że żeby naostrzyć nóż klasy Premium należy poświęcić dużo więcej czasu niż na nóż ze stali tańszej.
MIT4: Tylko najlepsze stale są warte uwagi
Nie ma nic bardziej mylnego. Jeśli wszystkie parametry stali zostaną zachowane, to nawet z najsłabszej stali da się sporo „wycisnąć”. Ważna jest tutaj renoma producenta. Ci z najwyższej półki zachowują wszelkie standardy produkcyjne, dlatego ich noże, nawet jeśli są wykonane z gorszej stali, spisują się całkiem dobrze i mogą nam służyć latami.
|
